نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات(ICT) در آموزش

مقدمه

موج سوم شیوه به راستی نوینی از زندگی با خود آورده بر نهادی نوین که می توان آن را کلبه الکترونیک نامید مبتنی است .( تافلر ، ۱۳۸۲: ۳۱،۳۲ )چیزی که  بوسیله مارشال مک لوهان در یک عبارت خلاصه شده است و آن «تبدیل جهان به یک دهکده جهانی» است، بدین معنا که مردم نقاط مختلف در کشورهای سراسر کره زمین به مثابه ساکنان یک دهکده امکان برقراری ارتباط با یکدیگر و اطلاع از اخبار و رویدادهای جهانی را دارند. نفوذ سریع فناوری اطلاعات در میان آحاد مردم موجب تغییر شیوه زندگی در  بسیاری از افرادشده است . اطلاعات به مفهوم عام به عنوان انرژی غالب سده جدید، با سرعتی شگفت آور جایگزین صنعت متکی به انرژی های فناپذیر می شود . تحولات سریع ناشی از کاربرد فناوری اعم از فناوری مولد و فناوری اطلاعاتی در زندگی بشر تغییرات شگرفی را در ساختارهای صنعتی ، اقتصادی ،سیاسی و مدنی جوامع بوجود آورد چنان که بسیاری از انقلاب های اجتماعی قرون نوزدهم و بیستم میلادی ریشه در تحولات اجتماعی ناشی از گسترش وجوه مختلف فناوری در زندگی بشر دارد. دکتر فرامرز رفیع پور در بررسی علل انقلاب اسلامی ایران به نقش مدرنیزاسیون در تشدید نابرابری و نقش رسانه های جمعی بخصوص تلویزیون و تسهیل مسافرت های داخلی و خارجی و … در ادراک نابرابری اشاره می کند و استفاده انقلابیون و بخصوص رهبر هوشمند انقلاب را از ابزارهای جدید همچون نوار کاست و …در کنار شیوه های سنتی همچون هیأت ها و مساجد برای بسیج مردم در اشاعه نارضایتی و در نتیجه پیروزی انقلاب مؤثر می داند. (رفیع پور ،۱۳۷۶،صص۶۹تا۱۰۴) البته تغییراتی که با ورود ابزارهای نو ارتباطی در روابط اجتماعی بوجود آمده را در گوشه و کنار جامعه شاهد هستیم . تبدیل شدن تعامل و روابط رودررو به روابط با واسطه ، کاهش دید و بازدیدها و شب نشینی ها، بیگانه شدن خویشاوندان با یکدیگر و …از آن جمله اند.که در زمینه فرهنگی نیز تغییرات و گاه ناهماهنگی هایی را همچون واپس ماندگی فرهنگی(Cultural lag) به دنبال دارد. البته این تبعات مانع از نادیده گرفتن مزایای بی شمار آن نیست که در ادامه به آن خواهیم پرداخت. پیشرفت فناوری اطلاعات و استفاده از ساز و کارهای برخاسته از آن منجر به بسته شدن نطفه ی جدیدی از اجتماعات بشری موسوم به جامعه اطلاعاتی (Information Society) شده است ، این شکل نوین همزیستی جمعی دارای سه ویژگی است: الف: کوتاه شده فاصله ها و تبدیل به مجموعه ی اجتماعی واحد.ب: گردش اطلاعات به مثابه شریان اصلی حیات جامعه   ج:تبدیل شدن اطلاعات به کالا. (دکتر منتظر ،«آموزش مهارت های فناوری اطلاعات و تأثیر آن بر یادگیری مؤثر و فراگیر» ، فصلنامه علمی ـ پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا (س)،شماره۴۲،سال ۱۳۸۱ص۱۷۹) در ادامه ضمن آوردن تعاریفی از فناوری اطلاعات به تاریخچه و اهمیت آن در زندگی اجتماعی و برخی کاربردهای آن در آموزش می پردازیم . البته از کارکردهای منفی این فناوری نیز غفلت نشده است.

فناوری اطلاعات :

فناوری اطلاعات به فرایند دانش و روش های بکارگیری آن در تولید، پردازش، انتقال و به جریان انداختن اطلاعات اطلاق میشود.( کرمی پور، تکنولوژی آموزشی، شماره۲، آبان ۸۲، ص ۴۵.) فناوری اطلاعات عبارت از گردآوری، سازمان دهی، ذخیره‌سازی و نشر و استفاده از اطلاعات در قالب صوت، تصویر، گرافیک، متن، عدد و … با استفاده از ابزار رایانه‌ای و مخابراتی و … است.( رئیس دانا ، تکنولوژی آموزشی، ش ۲، آبان ۸۱، ص ۱۶.) اعضای خانواده فناوری اطلاعات عبارتند از : رایانه های بزرگ ، ریز رایانه ها ، لوح های فشرده ، تلفن هاب بی سیم ، مودم ، چاپگرهای لیزری و رنگی ، تلفن های همراه ، تصاویر متحرک و رایانه ای (انیمیشن)، شبیه سازی رایانه ای ، منابع کمک آموزشی رایانه ای ، نشر الکترونیکی ، دوربین دیجیتالی ، آموزش از راه دور ، دی.وی.دی، نمابر ، فیبر نوری ، رادیو ضبط  و تلویزیون دیجیتالی، دیسکت ، نظام اطلاعات جغرافیایی ، بزرگراه های اطلاعاتی ، شبکه های رایانه ای (محلی و جهانی) ، فرا رسانه ای ها ، فرا متن ها ، اینترنت ، جاوا ، لوح فشرده لیزری ، چند رسانه ای ها ، نرم افزارها ، شبکه ، ابر رایانه ها ، تلفن ویدیویی ، واقعیت های مجازی ، شبکه های گسترده جهانی ، وب و مانند آن ها. (ربابه فرهادی ؛ نقش فناوری اطلاعات در آموزش ،فصلنامه کتاب ۵۶ ص۱۴۲) همان گونه که در تعاریف فوق شاهد هستیم منظور از فناوری در اینجا هر گونه فرایند و روش و ابزاری است که به تولید ، انتشار و انتقال بهتر و مطلوبتر اطلاعات مدد رساند.

تاریخچه استفاده از فناوری در آموزش

اولین شکل کلاس درس گسترده به صورت آموزش از راه دور و به شکل مکاتبه ای بود . ایساک پیتمن در سال ۱۸۴۰ «کوتاه نویسی » را در انگلستان از طریق مکاتبه ای تدریس می کرد.(دبیلیو بروور،۱۳۸۲،ص۵۰) در همین راستا دکتر عیسی ابراهیم زاده آموزش از راه دور را به عنوان محصول عصر صنعتی و شکل صنعتی شده ی آموزش می داند و معتقد است روند رشد و تحول این نظام از لحاظ تاریخی با مراحل صنعتی همگامی ملموسی دارد.وی نسل اول آموزش از راه دور را که به آموزش مکاتبه ای شهرت دارد به عنوان آموزش تک واسطه ای «Sigel Media »نامید . فناوری مورد استفاده در این دوره ارتباطات پستی ، چاپ کتاب های استاندارد و جزوات یکنواخت بود . در ادامه استفاده از امواج برای آموزش متداول گردید. آموزش چند رسانه ای «Multi Media»که در حقیقت محصول دوره صنعتی است مشخصه اصلی نسل دوم آموزش از راه دور است. رادیو ، تلویزیون ، ویدئو ، ماهواره ، نوارهای دیداری و شنیداری مهمترین واسطه های آموزشی این دوره هستند.و در نسل سوم آموزش از راه دور تأکید اصلی بر آموزش غیر متمرکز ، مشارکتی و مردمی است .(دکتر ابراهیم زاده،«آموزش از راه دور همگام با فناوری»گزارش کامپیوتر ، شماره ۱۳۹ صص ۲۸تا۳۲) امروزه کمتر کشوری پیدا می شود که از آموزش از راه دور برای تأمین اهداف آموزشی و پرورشی خود استفاده نکند البته متناسب با سطح پیشرفت هرکشور فناوری مورد استفاده متفاوت خواهد بود از آموزش مکاتبه ای از طریق پست گرفته تا استفاده از نوارهای صوتی و تصویری و تلویزیون و ماهواره و شیوه های ارتباطی نوین که امکان تعامل را هم فراهم کرده اند.یکی از لوازمی که امروزه با فناوری ارتباط همراه بوده و گاه به غلط مترادف با آن بکار رفته است رایانه است که از قرن بیستم با ورود خود منشأ تحولات عظیمی گردیده است.اولین کوشش معلمان برای استفاده از رایانه در کلاس درس سنتی معمولاً بصورت سخنرانی بود،تجربیات یادگیری مرتبط با موضوع تدریس معلم که در مکان های آموزشی دیگر انجام گرفته بود به نمایش گذاشته می شد و یا به عنوان تکلیف برای مطالعه بیشتر مورد استفاده قرار می گرفت .(دبیلیو بروور،۱۳۸۲،ص۵۱) همگام با پیشرفت­های سایر بخش­ها نظام های آموزشی نیز دچار تحول شده و گرایش از یادگیری های معلم محور به فراگیر محور رو به افزایش است. به گونه ای که آموزش و استفاده از فناوری در برنامه درسی کشورهای پیشرفته گنجانده شده است . به عنوان نمونه در انگستان کتاب های درسی در هر موضوع شامل سه کتاب دانش آموز ، راهنمای معلم و راهنمای دانش آموز است. در هر سه کتاب فعالیت هایی در باره فناوری اطلاعات و ارتباطات گنجانده شده است . برای این که دانش آموزان فناوری اطلاعات و ارتباطات را تجربه کنند دو رویکرد در کتاب های درسی در نظر گرفته شده است .الف: پروژه هایی در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات نظیر استفاده از رایانه برای پژوهش و انجام پروژه های گروهی   ب: فعالیت های خاص در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات نظیر استفاده از واژه نگار برای نوشتن یک گزارش ، نرم افزارهای گرافیکی و استفاده از سی دی های آموزشی. دانش آموزان در انجام دادن تکالیف گوناگون درسی باید از رایانه استفاده کنند . مهمترین استفاده از رایانه در انجام دادن پروژه ها و امور پژوهشی است . همچنین از رایانه ها به منزله ابزاری برای وارد کردن داده ها ، رسم جدول و کشیدن نمودار استفاده می شود.گنجاندن فناوری های جدید در کتاب های درسی ضمن آشنا کردن دانش آموزان با توانایی ها و قابلیت های رایانه ، ترس از آن را نیز در آن ها از بین می برد و سبب می شود که فضای علم از مرز کتاب ها فراتر رود.( دکتر زمانی ،«آموزش فناوری در کتاب های درسی کشورهای پیشرفته ‹انگلستان›» ، رشد تکنولوژی آموزشی،شماره ۱۵۵)

اهمیت و نقش فناوری ارتباطات در آموزش

فناوری اطلاعات ابزار قدرتمندی است که در کمترین زمان ممکن میتواند میان مردم جهان ارتباط برقرار سازد. این ابزار ارتباطی قدرتمند با اطلاعات سروکار دارد. فناوری اطلاعات در جهان امروز چشم اندازهایی را برای جهانیان به ارمغان آورده است که بر تمام ابعاد زندگی سیاسی، نظامی، اقتصادی، اجتماعی و آموزشی انسان قرن بیست و یکم تاثیرگذاشته است، به گونه‌ای که بیشتر فراگیرندگان را به سمت رایانه‌ها و آموزش کار با آنها سوق داده است. رایانه‌ها با فراهم کردن فرصت لازم برای تمرین و کسب دانش بشری و پرورش دانش‌آموزان، به آموزش مدرسه‌ای یاری می‌دهند.در عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات نظام های آموزشی از یک سو به باز اندیشی و بازسازی برنامه درسی برای سواد رایانه ای و از سوی دیگر ، تجدید حیات و غنی سازی محیط یادگیری برای برقراری تعامل میان یادگیرنده و منابع یادگیری ملزم می باشند . از این رو بازنگری در شیوه های سنتی تدریس و جایگزینی آن با شیوه های نو برای تجهیز یادگیرنده به مهارت های شناختی ضرورت دارد .لذا استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات برای دست یابی به هدف های « یادگیری با کیفیت برای همه » اجتناب ناپذیر است.(برودی ، ای ، دبیلیو ، ۱۳۸۲: ۱۷ )   در سال های اخیر, فناوری‌های اطلاعات چنان مورد پذیرش قرار گرفته‌اند که اکنون در هر جنبه از زندگی خصوصی و عمومی ضروری به نظر می‌رسد.کاربرد فناوری های جدید اطلاعاتی و تغییرات سریع آن، موجب بروز تحولات بسیار در کلیه جنبه‌های یادگیری و آموزش شده است. شبکه‌های ارتباطی و اطلاعاتی بویژه اینترنت چهره آموزش سنتی و تعامل میان معلم و شاگرد را در تمام سطوح آن از پیش دبستانی تا دانشگاهی دگرگون کرده‌اند.فناوری آموزش را متنوّع  و ساده می کند ، سرعت یادگیری را افزایش می دهد و دانش آموزان را به تماس با منابع موجود و بهره گیری از آنها ترغیب می کند . (کرمی پور ، رشد تکنولوژی شماره ۷ فروردین ۸۱ ص۲۷)

معاون فناوری اطلاعات وزارت ICT از پیوستن  ۸ هزار و ۵۰۰ مدرسه کشور به شبکه‌‏های اینترنت شهری با خطوطADSL خبر می دهد. (تاریخ :۰۸/۰۵/۱۳۸۵ /اولین گردهمایی سراسری مدیران وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات/)مهندس ریاضی ، تولید علم و دانش در کشور را پشتوانه اصلی توسعه پایدار عنوان کرد و افزود: طبق برنامه چهارم توسعه ، هر سال باید ۵ هزار کاردان ، ۴ هزار کارشناس ، هزار نفر کارشناس ارشد و ۱۰۰ دکترا تربیت کنیم و به این ترتیب در تلاش هستیم زمینه تربیت نیروی انسانی در کشور را فراهم کنیم.وی ، با بیان این که در دانشگاه‌‏ها باید رویکرد تکنولوژی محور شکل گیرد ، خاطرنشان کرد: باید تا پایان برنامه چهارم، تعداد کاربران خطوط پرسرعت را به یک میلیون و۵۰۰ هزار نفر و کاربران عادی اینترنت را ۲۰ میلیون و ۵۰۰ نفر برسانیم تا ضریب نفوذ اینترنت در کشور به ۳۰ درصد برسد. (http://www.ilna.ir/shownews.asp?code=332319&code1=2)

مدارس می توانند از طریق از سایت اینترنتی شان منابع یادگیری را به صورت پیوسته(On Line) مهیا سازند. همچنین با توانایی ICT، بعضی مدارس قادرند با ارایه  اطلاعات به والدین درباره حضور و غیاب، پیشرفت‌تحصیلی و نمرات و فعالیت های آنان ارتباط  بیشتری با اولیای دانش آموزان داشته باشند.فواید ICT در تعلیم و تربیت و جنبه های گسترده زندگی اجتماعی موجب شده تا مدارس بیشتر کوشش کنند تا دانش آموزان قابلیت استفاده از ICT را فرا بگیرند .  برخی از فواید استفاده از آن عبارتند از:  افزایش انگیزه ، افزایش اعتماد به نفس ،ترغیب به سئوال پرسیدن،افزایش قابلیت کار با اطلاعات و استفاده از آن ، بهبود مهارتهای ارتباطی و اجتماعی ، یادگیری مستقل و پیشرفت در آن، بهبود ارایه مطالب، ایجاد قابلیت های حل مسئله،استفاده بهینه ازوقت، سهولت انجام کار ، سهولت پژوهش و تحقیق، امکان جستجو ، فراهم آوردن زمینه آزمایش های مجازی ، صرفه جویی در هزینه ها، امکان ترکیب و بروز خلاقیت، سهولت برقراری ارتباط و استفاده از تجارب دیگران ، فراهم آمدن ابراز عقاید و… با توجه به این که استفاده از فناوری های جدید در کشورهای پیشرفته جزئی از زندگی روزمره مردم شده است وبا توجه به ارتباط و وابستگی متقابل ملل به یکدیگر عقب افتادن از دیگران نوعی اختلال و آسیب جدی برای تأمین  منافع ملی به حساب می آید، آموزش و پرورش در خصوص به کار گیری و راهنمایی و هدایت نسل جوان در جهت استفاده از این فناوری ها از سویی و گسترش کمّی و کیفی آن مسئولیت خطیری بر عهده دارد چه در جهت تولید نرم افزار و سخت افزار و چه در جهت آموزش و استفاده ی بهینه از آن در زندگی روزمره . لازمه ی رسیدن به این مقصود آن است  که نهادهای آموزشی و مهم تر از همه ی آن ها آموزش و پرورش از خود شروع کرده فناوری های نوین را در عمل به کار گیرند و از آن در آموزش و سایر امور اداری استفاده کند . و در جهت تحقق دولت الکترونیک گام اساسی بردارد .

در این قسمت نمونه هایی از کاربرد فن آوری اطلاعات در آموزش را مورد بررسی قرار می دهیم.

پاورپوینت power point

یکی از مصادیق استفاده از ICT در آموزش برنامه پاورپوینت محصول شرکت مایکروسافت است که جذابیت خاصی به تدریس داده ،می توان از آن همراه اکثر روش های تدریس سنتی هم استفاده کرد .البته سایر نرم افزارهای بسته نرم افزاری آفیس همچونExcel ،word،Access و.. نیز به نوبه خود می توانند در آموزش مورد استفاده قرار گیرند. اما  با توجه به قابلیت هایی که پاورپوینت دارد همچون امکان استفاده از  تصاویر  و نمودارهای رنگی ، صدا و تصاویر متحرک و حتی فیلم ، کلاس درس از حالت یکنواختی و بی تحرّکی  خارج شده محیطی مفرح برای یادگیری فراهم می کند .به کمک این برنامه می توان مفاهیم ارائه شده را با نشان دادن تصاویر و نمودار های متنوّع عینی و قابل فهم کرد . در ضمن فرصت و امکان بیشتری به دانش آموزان  می دهد تا به یادداشت برداری از مطالب ارائه شده بپردازند .از آنجا که استفاده از این برنامه مستلزم آشنایی معلم با این نرم افزار از سویی و تلاش او برای خلاصه کردن و تهیه ی اسلاید های مناسب از سوی دیگر است . به نوعی معلمان را بیشتر درگیر مسائل آموزشی کرده و به فعّالیّت بیشتر وا می­دارد معلم برای تهیه ی طرح درس به کمک پاورپوینت ضمن تعیین نکات اساسی دروس و انتخاب جملات مناسب و کوتاه که بیانگر اهداف آموزشی درس باشد . باید برای جذاب کردن و عینی تر کردن مطالب به دنبال یافتن تصاویر و نمودارهای مناسب برای گنجاندن در اسلاید ها باشد .

البته استفاده از این برنامه مستلزم وجود رایانه با صفحه ی نمایش مناسب یا ویدیو پروژکتور در کلاس است . تا دانش آموزان بخصوص در کلاس هایی با جمعیت بالا بتوانند از آن استفاده کنند .بنده برای اولین بار در مرکز تربیت معلم بنت الهدی صدر فردوس در درس روش تدریس و بررسی کتب تعلیمات اجتماعی از دانشجویان خواستم بجای نوشتن طرح درس مرسوم روی کاغذ برای تهیه طرح درس و تدریس آزمایشی خود از پاورپوینت استفاده کنند.که هرچند در ابتدای ترم با مخالفت هایی از سوی برخی دانشجویان مواجه شد ولی در پایان ترم و مشاهده تدریس خود و سایر دانشجویان همگی ابراز رضایت داشتند.

کتاب الکترونیک E Book

کتاب الکترونیک ، متنی است به شکل الکترونیک و در فرمت دیجیتال که برای خواندن و استفاده از آن، نیاز به سخت افزار یا نرم افزار مناسب وجود دارد. این سخت افزار یا نرم افزار، توانایی نمایش محتوای متن را با کیفیت مطلوب و خوانا دارد، به طوری که امکان استفاده و مشاهده متن یا تصاویر به راحتی فراهم باشد. (هفته نامه فرهنگی – اجتماعی -جوانان‎/شماره هفدهم – شنبه ۱۷ اردیبهشت ۱۳۸۴) کتابهای الکترونیکی را می‌توان روی محمل های دیجیتالی نظیر “دیسک فشرده”، “دیسک فشرده دیجیتالی”، شبکه جهانی وب، و جز آن منتشر کرد. برای مثال، بسیاری از منابع مرجع نظیر دایره‌المعارف بریتانیکا، دایره‌المعارف آمریکانا، فرهنگ وبستر، فرهنگ آکسفورد  و دایرهالمعارف های فارسی  همچون دهخدا و مجموعه تفاسیر قرآن و دیوان اشعار شعرا و از این قبیل، علاوه بر قالب چاپی، بر روی دیسک فشرده و نیز شبکه جهانی وب قابل دستیابی هستند در سالهای اخیر، ناشران منابع مرجع سعی کرده‌اند تا علاوه بر لوح فشرده، انتشارات خود را از طریق شبکه جهانی وب در محیطی فراگیرتر، ارزان‌تر، و با قابلیتهای چند رسانه‌ای در دسترس طیف وسیعی از خوانندگان قرار دهند.کتابهای الکترونیکی، با توجه به ویژگیها، امکانات، و کاربردهایشان به گروههای زیر تقسیم می‌شوند:۱. کتابهای الکترونیکی فقط متن ـ در این دسته، کتابهای الکترونیکی فقط شامل اطلاعات متنی هستند و هیچ‌گونه تصویر، نمودار و جز آن را شامل نمی‌شوند.۲. کتابهای الکترونیکی دارای تصاویر اسکن شده ۳. کتابهای الکترونیکی با تصاویر متحرک . ۴. کتابهای الکترونیکی سخنگو ۵. کتابهای الکترونیکی چند رسانه‌ای ـ ‌در این دسته از کتابهای الکترونیکی یک رابطه چند رسانه‌ای و دو سویه میان کتاب و خواننده برقرار می‌شود. این دسته کاملاً با کتابهای سنتی و چاپی متفاوت‌اند و امکانات کمکی برای جستجو و تحقیق در آنها در نظر گرفته شده است.محیط وب، این امکان را می‌دهد تا به راحتی علاوه بر متن، صوت، تصویر، و ویدیو نیز در کتابهای الکترونیکی گنجانده شود. در دنیای چاپی فقط می‌توان عکسهای رنگی یا سیاه و سفید را به کتاب اضافه کرد و امکان استفاده از صوت، انیمیشن، و ویدیو به عنوان بخشی از کتاب و یا اطلاعات تکمیلی به منظور تفهیم هر چه بهتر مفاهیم وجود ندارد. چنین رویکردی امروزه، به ویژه در برخی دایره‌المعارفها، و فرهنگهای موجود در محیط وب دیده می‌شود. تلفظ صحیح کلمات، استفاده از موسیقی، کلام، انیمیشن، و ویدیو برای تشریح مفاهیم نوشتاری در کتابهای الکترونیکی به ویژه کتابهای کودکان از اهمیت بسزایی برخوردار است. محیط وب علاوه بر اینکه امکان افزودن اطلاعات چند رسانه‌ای را به قالبهای مختلف می‌دهد، محدودیت اشغال فضای زیاد از حافظه را در دیسک‌های فشرده ندارد.(http://adjournal.shaar.com/archives/2005/11/000697_.php)

اینترنت Internet

گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات  باعث تغییر چگونه ، چه ، ‌چه کسی ، کجا ، چه وقت  و چرایی یادگیری ها شده است . اینترنت ، اینترانت و کلیه روش های ارتباطی بی سیم باعث از میان برداشته شدن موانع زمانی و مکانی شده است . اینترنت سبب شده تا یادگیرنده بتواند با معلمان خود در ارتباط باشد  چراکه اینترنت بستر و زیربنای ارتباطات جدید است . که از طریق اتصال میلیونها رایانه در سراسر جهان شبکه عظیمی را ایجاد کرده است . میلیون ها صفحه حاوی مطالب متنوع با امکانات جستجو کار را برای محققین و دانشجویان و دانش آموزان راحت کرده است . اینترنت مرجعی است برای پاسخگویی به بخش اعظم نیازهای اطلاعاتی افراد در زمینه های مختلف علمی ، تجاری و سرگرمی و ….در نظام آموزش مبتنی بر وب [*]wbt منابع آموزشی از طریق اینترنت و خدمات دهنده ی وب ارائه می شود . در این روش ، ارتباط با منابع آموزشی از طریق پست الکترونیکی ، تابلو های اعلانات و عضویت در گروههای مباحثه و مانند آن ها ایجاد می شود چون امکان برقراری ارتباط متقابل میان دانش آموزان وجود دارد . لذا از مزایای روش آموزش مبتنی بر رایانه [†]CALو روش سنتی آموزش نیز برخوردار است.

پست الکترونیک E Mail

از پست الکترونیک نیز در آموزش می توان به نحو شایسته ای سود برد . امروزه یکی از سریعترین و ارزانترین روش ارسال و دریافت بسته های نرم افزاری و اطلاعات است. که امکان ارتباط مستمر دانش آموزان با معلمانشان را حتی در ایام تعطیل و حتی پس از فراغت از تحصیل امکان پذیر کرده است . چه بسا دانش آموزان در کلاس به دلایلی از بیان برخی مطالب یا سوالات اجتناب کنند که پست الکترونیک این فرصت را به آنان داده تا با شجاعت بیشتری به بیان نظرات و سوالات خود بپردازند. و  از آن جا که نوعی رابطه متقابل وجود دارد معلم نیز می تواند از این طریق اهداف خود را در آموزش به نحو مطلوب عنوان نموده مطالب مرتبط با موضوع یا هرگونه مطلب و دستاورد جدید علمی را در حوزه تدریس از این طریق در اختیار فراگیران قرار دهد.

گپ chat

یکی از امکاناتی که اینترنت در اختیار کاربران قرار داده گفتگوی همزمان و تعامل بین آن ها با استفاده از دوربین ، میکروفون و رایانه است . که این امر باعث حذف فاصله های مکانی شده و افراد خود را در کنار یکدیگر حس می کنند . از این امکان می توان در تدریس و ایجاد انجمن های علمی در سطح کشور و حتی در سطح جهان استفاده کرد . اتاق های گفتگوی علمی در زمینه های تخصصی مجالی است برای تبادل نظر و بروز خلاقیت های  دانش آموزان . هرچند این گفتگوها امروزه بین کاربران اینترنت بخصوص جوانان در حوزه هایی شاید غیر علمی رایج است اما می توان این امکان را در خدمت اهداف آموزشی بخصوص در دروس اجتماعی قرار داد.

همایش ویدیویی Video Conference

روش آموزشی دیگری که مستلزم بکارگیری تجهیزاتی چون دوربین ، پروژکتور ،میکروفون ، بلندگو ، رایانه و مانند آن هاست. منابع آموزشی در این روش به طور مستقیم و بی درنگ اطلاعات را به فراگیران منتقل می کنند . (فصلنامه کتاب ۵۶ ، ص ۱۴۵)

وبلاگWeb log

وبلاگ ها یکی از معروفترین ابزارهای انتشار مبتنی بر وب هستند که می توانند مطالب نوشته شده را در اسرع وقت در معرض استفاده همگانی در شبکه قرار دهد . هرچند از عمر این شیوه اطلاع رسانی و بیان افکار در ایران مدت زیادی نمی گذرد ولی در همین مدت کوتاه اهمیت خاصی در بین کاربران اینترنت پیدا کرده بگونه ای که ایران در سال ۱۳۸۳ رتبه چهارم جهان را از لحاظ تعداد وبلاگ ها به خود اختصاص داده است.(روزنامه شرق ، ۱۳ اسفند ۱۳۸۳) . با توجه به مزایایی که این شیوه دارد می تواند به عنوان یکی از شیوه های تعاملی ارتباط در آموزش مورد استفاده قرار داد . در این جا به برخی کارکردهای آموزشی وبلاگ ها اشاره می شود.در خصوص وبلاگ ها نیز اینجانب  به منظور تشویق دانشجویان به داشتن وبلاگ و استفاده از آن از سال قبل اعلام نمرات آنان را از طریق وبلاگ و البته با شماره دانشجویی انجام می دهم وحتی تأکید کرده ام هرگونه نظر، انتقاد و پیشنهاد و سوالی که دارند از طریق ایمیل یا وبلاگ منعکس نمایند.

کارکردهای آموزشی و پژوهشی وبلاگ

● دسترسی به مخاطب بیشتر:وبلاگ وسیله ای برای دسترسی به مخاطب بیشتر است. برخلاف نشریات علمی و تحقیقاتی  که مخاطبانی خاص دارند، وبلاگ امکان دسترسی به مخاطبانی متفاوت و بیش از یک گروه خاص از متخصصان را فراهم می کند و نویسنده را از نقطه نظرهای مختلف آگاه کرده و موجب غنی شدن دانش و اطلاعات می شود.. وبلاگ وسیله ای برای ارتباط محقق امروزه با دنیای خارج است.

● باز خورد سریع:وبلاگ به ما امکان می دهد تا باز خورد افکار و اندیشه ها خود را بسرعت دریافت کرده و ارتباط متفاوتی با مخاطبان نوشته های خود برقرار کنیم . برخلاف مقالات دانشگاهی سنتی که زمان طولانی تا انتشار و دریافت نقد و نظرهای دیگران ما را در انتظار می گذارند و چه بسا دیگر موضوع کهنه شده باشد، وبلاگ نویسی به ما امکان می دهد تا لحظه به لحظه افکار و نظرات خود را در معرض نقادی قرار داده و بنابراین موجبات پویایی اندیشه های ما را فراهم می آورند. امکان نظر دادن بصورت ناشناس سبب می شود تا افراد به راحتی و بدور از ملاحظات شخصی نظر خود را ارائه دهند.

● حفاظت از اندیشه ها:وبلاگ حافظ اندیشه ها و افکار ماست. در بسیاری از مواقع افکاری بسوی ما می آیند که نمی دانیم چگونه آنها را منتشر کرده و دیگران را در آن سهیم نماییم. گاهی این افکار در قالب کتاب و مقاله نمی گنجد چرا که آنقدر وسیع نیست که بشود به آن متنی این چنینی اختصاص داد و جای دادن آن در نوشته ای دیگر نیز بخاطر عدم همگونی با کل موضوع امکان ندارد بسیاری از اندیشه ها به همین دلایل فوق هرگز منتشر نمی شوند  امکان نوشتن فوری وبلاگ ها افراد را قادر می سازد تا فارغ از اسلوب های نگارش علمی و صرف وقت برای یک نوشته شسته و رفته ، افکار خود را بسرعت منتشر نموده و بنابراین ثبت و ضبط نمایند

●  دسترسی دائمی: با اتصال به اینترنت، در هر لحظه و هر مکان میتوانیم به وبلاگ خود دسترسی داشته و نگران از دست رفتن منابع و اطلاعات  پژوهشی خود در فایل ها و دیسک های کامپیوتری نباشیم. نگارنده فهرست منابع مورد استفاده پایان نامه خود را در یک وبلاگ قرار داده است تا هم در وقت افرادی که در این زمینه خاص تحقیق می کنند صرفه جویی نماید و هم این که همیشه به آنان دسترسی داشته باشد.

● تمرین نوشتن:  از آنجا که سیستم آموزشی ما عادت به نوشتن را در دانش آموزان نهادینه نمی کند- تنها درسی که دانش آموز موظف به نوشتن است انشا است که آن هم جدی گرفته نمی شود ،وبلاگ می تواند این خلا را پر کند. این امر بخصوص برای دانشجویان(به عنوان مثال پیام نور) و دانش آموزانی که اکثر امتحانات آن ها چهارگزینه ای است و فعالیت نوشتاری آن ها فقط سیاه کردن یا علامت گذاشتن در یک مربع است بسیار مفید و ضروری است.

● ذخیره و بازیابی دانش و اطلاعات: آرشیو وبلاگ امکان بایگانی مطالب و بازیابی مجدد آنها را بدست می دهد و می تواند نقش یک بانک اطلاعات را برای وبلاگ نویس ایفا کند.

● پرهیز از دوباره کاری:وبلاگ ها به افراد کمک می کنند تا جایگاه موضوع مورد تحقیق خود را در دنیای پژوهش دریافته و از انجام تحقیق تکراری اجتناب نمایند.

● گردآوری مهم ترین، مرتبط ترین و  روزآمدترین منابع در یک جا: در وبلاگ ها فهرستی از لینک ها به وبلاگ ها یا وب سایت های مرتبط با موضوع وبلاگ دیده می شود. به این لیست بلاگ رول می گویند. از آنجا که این فهرست معمولا فیلتر شده و شامل بهترین هاست، نقطه شروع خوبی برای افرادی است که در آن حوزه خاص تحقیق می کنند و آنها را از سرگردانی در اینترنت و صرف وقت برای کاوش و بازیابی منابع معتبر نجات می دهد.

● روز آمد نمودن دانش و ا طلاعات: استادان و فرهیختگان می توانند از طریق وبلاگ خود دانشجویان را در جریان آخرین اطلاعات و تحولات روز قرار دهند.(صراف زاده مریم ؛« برخی کارکردهای آموزشی و پژوهشی وبلاگ ها» مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران(نما) ، دوره پنجم شماره یک ۲۲ مهر ۱۳۸۴)با توجه به ویژگی های نوجوانان بخصوص در مقطع متوسطه در دروس مختلف می توان از طریق تشویق دانش آموزان به تحقیق و نوشتن مقاله در وبلاگ و ترتیب دادن مسابقه وبلاگ نویسی انگیزه لازم را در آنها برای بیان افکار و بروز خلاقیت فراهم کرد . معلم می تواند حتی بخشی از نمره مستمر را به این گونه فعالیت ها بخصوص در زمینه کارهای گروهی اختصاص دهد. .

سی دی های آموزشی

امروز خوشبختانه تلاش های زیادی در راستای تولید نرم افزارهای آموزشی صورت می گیرد و شاهد عرضه انواع لوح های فشرده آموزشی در زمینه های مختلف در فروشگاههای عرضه محصولات فرهنگی هستیم . استفاده از این نرم افزارها و لوح های فشرده حاوی فیلم های آموزشی می تواند در تفهیم بهتر مطالب موثر بوده یادگیری را تسهیل نماید.ارائه سی دی های آموزشی همراه برخی کتاب های آموزشی بخصوص در زمینه رایانه و نرم افزارهای مختلف کمک زیادی به درک بهتر و تمرین محتوای این کتاب ها دارد.

موانع و مشکلات

در خصوص مزایای استفاده از فناوری اطلاعات مطالب زیادی مطرح است اما نباید این موضوع را از نظر دور داشت که هم در استفاده از این فناوری ها با مشکلات و محدودیت هایی روبرو هستیم و هم استفاده از این فناوری ها آثار نامطلوب و معایبی به همراه دارد. در مورد اول کاربرد فناوری ها در آموزش مستلزم وجود امکانات سخت افزاری و نرم افزاری است که در هر دو مورد نظام آموزشی ما با شرایط مطلوب فاصله زیادی دارد . به عنوان  نمونه نسبت تعداد رایانه های موجود  به دانش آموز در مدارس بسیار پایین است . و حتی برخی از مراکز آموزشی فاقد حتی یک رایانه هستند. البته فناوری اطلاعات محدود به استفاده از رایانه نیست و رایانه تنها یکی از مجموعه ابزار فناوری است . از دیگر زیر ساخت ها برای آموزش های الکترونیک خطوط دیتا و امکان ارتباط اینترنتی است که در این زمینه هم با مشکلات زیادی مواجهیم . عدم پوشش کامل کشور و سرعت بسیار پایین و هزینه بالا از آن جمله اند .تعیین حد اکثر ۱۲۸کیلو بایت سرعت برای کاربران خانگی اینترنت نمونه بارز این موضوع است که آقای سلیمانی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات در بخش گفتگوی ویژه خبری اخبار ۲۲:۳۰شبکه دو سیما مورخ۲۰/۱۰/۸۵ ضمن تأیید این موضوع عدم وجود زیرساخت های لازم برای سرعت های بالاتررا دلیل این امر اعلام کردند. در حالیکه در کشور های توسعه یافته تمام منازل و مراکز آموزشی و تجاری بطور شبانه روزی به خطوط پر سرعت اینترنت متصل هستند .از سوی دیگر استفاده از فناوری های نوین نیاز به امکانات نرم افزاری دارد . صرفا وجود تعدادی رایانه نمی تواند به معنی استفاده از آن باشد . هنوز فرهنگ استفاده از فناوری های نو در جامعه ما فراگیر نشده است . و شاهد نوعی واپس ماندگی فرهنگی در این عرصه هستیم . چراکه برخی ادارات با داشتن منابع مالی زیاد اقدام به خرید دستگاه های پیشرفته و از جمله رایانه می کنند ولی از آنها برای اهداف سازمانشان به نحو مطلوب استفاده نمی کنند . به عنوان مثال در ادارات آموزش و پرورش در دوایر مختلف تعدادی رایانه وجود دارد ولی گویا این دوایر کاملا با هم بیگانه اند . وقتی یک معلم دوره ضمن خدمتی را می گذراند در رایانه ضمن خدمت ثبت شده و گواهی صادر می شود . ولی معلم به منظور استفاده از امتیاز آن برای مثلاً ارتقاء شغلی هر سال باید پشته ای از تصاویر گواهی های ضمن خدمت ، تشویقی ها و ابلاغ ها را به کارگزینی تحویل دهد . جالب این که تمامی این گواهی ها و ابلاغ ها و تشویق ها از همان اداره و از رایانه اتاق مجاور صادر شده است . سایر ادارات هم وضعیت مشابهی دارند . مثلاً در صندوق بیمه محصولات کشاورزی هرسال یک کشاورز باید ساعت ها وقت خود را صرف پرکردن فرم های تکراری کند باوجود این که درختان و باغ ها از جایشان حرکت نکرده و تغییر مکان نداده اند ولی گویا در مسئولین هیچ اعتقادی به امکان استفاده از حداقل امکانات رایانه ای وجود ندارد.از دیگر معایب این روشها می تواند سطحی بار آمدن دانش آموزان و عادت به کپی برداری از کار دیگران باشد . امکان جستجوی مطلب مورد نظر دانش آموز را از مطالعه یک کتاب یا مقاله بی نیاز کرده صرفاًً به بخش مورد نظر مراجعه می کند . همچنین وجود مطالب متنوع و قابل دسترسی و چاپ این امکان را به افراد می دهد که به راحتی حاصل زحمات دیگران را کپی برداری کرده با نام خود تحویل دهد . این موضوع و سایر سوء استفاده ها از اینترنت  از مواردی است که به عنوان معایب این شیوه های آموزشی مطرح می شود . ولی علیرغم این معایب و کاستی ها شکی نیست که لازمه زندگی در جهان امروزی مجهز شدن به این فناوری های نو و استفاده از آن در زندگی روزمره و از جمله در نظام آموزشی است.

بد نیست به سایر معایب فناوری های نوین در عرصه های دیگرهم اشاره کنیم . عصر انفورماتیک امکانات وسیعی در اختیار نظام های سیاسی قرار داده که با توسل به روش های ظریف بر سرنوشت زندگی،اندیشه و عمل انسان ها نظارت و مداخله مستقیم داشته باشد . با این وسیله ، دولت ها قادر خواهند بود هر گونه که مایلند افکار عمومی شهروندان را هدایت کنند و گرایش های سیاسی آن ها را تعیین و کنترل نمایند .جامعه مدرن انفورماتیک قشربندی جدیدی در ساختار اجتماعی پدید می آورد که در آن کسانی که دسترسی به اطلاعات دارند بر کسانی که فاقد آنند سلطه ایجاد خواهند کرد.(کاظمی،۱۳۷۷،ص۱۵۹ ). آنچه ما باید در نقش پدران ، مادران، مردان، زنان ، جوانان، دوستان، و…بیندیشیم متأثر از ترکیب پیچیده ای است از تبلیغات تجاری، نمایش های خنده دار ، سریال های تلویزیونی ، موسیقی و کتاب های درسی دانشگاهی . بیشتر این تفکر ناشی از کنشگران قدرتمند اقتصادی و سیاسی است که منافعشان با پذیرش این اندیشه ها از جانب ما تأمین می شود . بنا بر این دیدگاه هایی که ما به کار می بریم باید همیشه ، تا اندازه ای در زمینه ی وسیع تر قدرت درک شود.(شارون،۱۳۷۹،ص۱۵۱) گواه این مدعا را در عرصه های بین المللی می توان مشاهده کرد. امروزه قدرتمندان با در اختیار گرفتن ابزاهای ارتباطی نوین افکار و عقاید مورد نظر خود را در سطح جهان تبلیغ کرده افکار عمومی را به هر سمتی که بخواهند سوق می دهند . شرورترین و جانی ترین دولت ها و افراد را مدافع حقوق بشر و بپا خاستگان برای احقاق ابتدایی ترین حقوقشان را ناقض حقوق بشر و مستحق نابودی قلمداد می کنند.   رسانه ها با ارائه الگوهای یکسان سعی درسلب هویت های قومی و همانند سازی با فرهنگ جهانی که جز ایده ها ، ارزش ها و قواعد تعیین شده توسط قطب های قدرت نیست دارند چرا که با ذره ای شدن افراد  بهتر می توانند آن ها هضم در این فرهنگ نمایند. از دیگر معایب این فناوری محدود شدن حریم های خصوصی افراد است چرا که با ابزارهای جدید امکان رخنه و نفوذ در این حریم ها وجود دارد . و از جایی که اطلاعات افراد به صورت دیجیتال در رایانه های شخصی یا اداری وجود دارد. برخی افراد می توانند به سری ترین اطلاعات دیگران دست یافته و از این طریق به باج خواهی بپردازند چراکه امروزه این اطلاعات در حکم گروگان با ارزشی می تواند به عنوان  حربه ای بر علیه افراد مورد استفاده قرار گیرند. تلفن های همراه دوربین دار ، میکروفون های کوچک و… امروزه محفل های خصوصی خانواده ها را در معرض تهدید قرار داده است . که در جامعه خودمان شاهد برخی سوء استفاده ها از این پدیده هستیم . که اگر اقدامات دولت ها در کنترل مکالمات و ارتباطات افراد را که همه آن ها قابل دسترسی و کنترل می باشد را هم به این مطالب اضافه کنیم بیشتر آن روی سکه فناوری های نوین را  نشان خواهد داد.

نتیجه گیری

از آنچه در سطور قبلی آمده می توان به اهمیت فناوری های ارتیاطی در زندگی انسان امروزی پی برد.  همانگونه که فناوری اطلاعات و ارتباطات در بسیاری  از فرایند های کاری روزمره مانند بانکداری الکترونیک ، تجارت الکترونیک ، پست الکترونیک، دولت الکترونیک  و … مورد استفاده قرار می گیرد ، در حوزه آموزش و پرورش نیز استفاده از این فناوری ها امری اجتناب ناپذیر است یادگیری الکترونیکی یا E-Learning نمونه ای از کاربرد تکنولوژی های نو در عرصه آموزش است. حذف محدودیت های مکان ، زمان و سن یادگیرنده که روزگاری دسترسی ناپذیر به نظر می رسیدند ، امروزه دیگر محدودیت های بزرگی به نظر نمی رسند . از طرفی باید توجه داشت که به وجود آمدن نیازهای گسترده و جدید در میان جوامع با ادامه استفاده از روش های سنتی نظام آموزشی قابل تأمین نیست . یادگیری مبتنی بر رایانه ، یادگیری مبتنی بر فناوری اطلاعاتی ، کلاس مجازی ، کتابخانه های مجازی و … راه را برای پیدایی شیوه های نوین آموزش هموار ساخته است .و در سطوح مختلف تحصیلی و در حوزه ها و رشته های مختلف می توان از ابزارهای نوین ارتباطی و اطلاعاتی چه به صورت مستقل و چه در کنار روش های سنتی استفاده کرد. و این موضوع در برنامه های توسعه آموزشی اکثر کشورهای در حال توسعه گنجانده شده است . و از جمله در کشور مان طبق برنامه توسعه چهارم برنامه زمانی برای تحقق دولت الکترونیک و ازجمله در نظام آموزشی پیش بینی شده است . حتی موضوع طراحی شبکه اینترانت ملی تحت مطالعه است که می تواند گامی بلند در راستای بکار گیری فناوری اطلاعات در زندگی مردم باشد. که البته در کنار برخوداری از مزایای بی شمار فناوری های نوین نباید از آثار سوء منفی آن نیز غافل ماند. چرا که امروزه مدیریت و کنترل بخش اعظم اطلاعات جهان در اختیار تعداد انگشت شماری قدرت استعماری است که غفلت از آن در دراز مدت سلب هویت فرهنگی و تبدیل شدن به آلت دست این جوامع خواهیم شد

فهرست منابع مورد استفاده

۱. ابراهیم زاده ، عیسی ،«آموزش از راه دور همگام با فناوری»گزارش کامپیوتر ، شماره ۱۳۹

۲. بروور، ای . دبیلیو، و …،به سوی یادگیری برخط ( الکترونیکی ) ، ترجمه فریده مشایخ ، عباس بازرگان ، تهران:انتشارات آگاه ، ۱۳۸۲.

۳. تافلر ، الوین و هایدی ،به سوی تمدن جدید ،سیاست در موج سوم ، ترجمه محمدرضا جعفری ،تهران:نشر علم          ، چاپ چهارم ،۱۳۸۰.

۴. رفیع پور، فرامرز ، توسعه و تضاد ، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۷۶.

۵. رئیس دانا ، فرخ لقا “کاربردها و سودمندی‌های فناوری اطلاعات”، تکنولوژی آموزشی، ش ۲، آبان ۸۱، ص ۱۶.

۶. روزنامه شرق ، ۱۳ اسفند ۱۳۸۳

۷. زمانی، بی بی عشرت،«آموزش فناوری در کتاب های درسی کشورهای پیشرفته ‹انگلستان›» ، رشد تکنولوژی آموزشی،شماره ۱۵۵)

۸. .سخنرانی معاون وزیر ارتباطات در اولین گردهمایی سراسری مدیران وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات/)(تاریخ :۰۸/۰۵/۱۳۸۵ / خبرگزاری

۹. شارون، جوئل، ده پرسش از دیدگاه جامعه شناسی ، ترجمه منوچهر صبوری ، تهران: نشر نی،۱۳۷۹.

۱۰. صراف زاده ، مریم ؛« برخی کارکردهای آموزشی و پژوهشی وبلاگها» مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران(نما) ، دوره پنجم شماره یک ۲۲ مهر ۱۳۸۴.

۱۱. فرهادی ، ربابه ؛ نقش فناوری اطلاعات در آموزش ،فصلنامه کتاب ۵۶ ص۱۴۲

۱۲. کاظمی، سید علی اصغر ، بحران جامعه مدرن ، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی ، ۱۳۷۷.

۱۳. کرمی پور، محمدرضا ، «مدیریت آموزشی در عصر اطلاعات»، تکنولوژی آموزشی، شماره۲، آبان ۸۲، ص ۴۵.

۱۴. کرمی پور، محمد رضا ،«آموزش متناسب با عصر اطلاعات» رشد تکنولوژی آموزشی ،شماره ۷ فروردین ۸۱ ص۲۷.

۱۵. منتظر، غلامعلی ،«آموزش مهارت های فناوری اطلاعات و تأثیر آن بر یادگیری مؤثر و فراگیر» ، فصلنامه علمی ـ پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا (س)،شماره۴۲،سال ۱۳۸۱)

۱۶. هفته نامه فرهنگی – اجتماعی -جوانان‎/شماره هفدهم – شنبه ۱۷ اردیبهشت ۱۳۸۴

۱۷. http://adjournal.shaar.com/archives/2005/11/000697_.php

۱۸. http://www.irandoc.ac.ir/data/e_j/vol3/Information_sheet.htm

۱۹. ایلناhttp://www.ilna.ir/shownews.asp?code=332319&code1=2